آجر به عنوان یکی از مصالح ساختمانی از دیرباز مورد استفاده بوده است و قدیمی‌ترین مصالح ساخته‌ی دست بشر به شمار می‌آید. مصرف آجر به عنوان مصالح ساختمانی در ایران سابقه باستانی دارد. آجرهای رسی اولین و فراوان ترین آنها است و قدمتی چند هزار ساله دارد. ابعاد آجر به گونه‌ای است که به راحتی در یکدیگر قفل و بست شده است. این ویژگی‌ها باعث شده که این مصالح به منظور اجرای دهانه‌های وسیع به صورت قوس، طاق و گنبد، کارایی منحصر به فردی داشته باشد.
انواع آجر
آجرهایی که امروزه اکثراً در ایران برای ساختمان مورد استفاده قرار می‌گیرند شامل آجر ماشینی، آجر ماشینی توپر، آجر ماشینی سوراخدار، آجر سفالی مجوف هستند. آجرها از نظر مقاومت و شکل ظاهری متفاوت بوده و بسته به مورد استفاده با ابعاد گوناگون تهیه میشود. جهت تهیه خامه آجرهای ماشینی از دستگاه‌های قالب زنی خودکار استفاده میشود. و بدین علت میتوان ابعاد آنها را مطابق دلخواه تغییر داد. چنانچه در یک مورد خاص نیاز به آجر سفالی یا ماشینی به ایعاد دیگری (غیر از آنچه که نشان داده شده) باشد، خریداران می‌توانند با توافق قبلی محصولات مورد نظر خود را به کارخانجات آجرسازی سفارش دهند. آجر بر اساس نوعی از طبقه بندی به چندین دسته تقسیم میشود.
- آجر فشاری
- آجر ماشینی
- آجر سفالی
- آجر لعابی
- آجر نسوز
- آجر ماسه آهکی
- آجر جوش
آجر فشاری
دلیل نامگذاری این نوع آجر اینست که در ابتدا، خشت آن با دست زده می‌شد و با فشار دستی کارگران خشت زن گوشه‌های قالب به وسیله گل مخصوص پر می‌گردید. این نوع آجر معمولاً در سفت کاری و زیرکاری ساختمان به کار می‌رود و به روش دستی تهیه میشود (آجر گری). این نوع آجر برای تمامی کارهای ساختمانی مانند کرسی چینی، گره‌چینی، طاق ضربی، دیوارهای حمال و تیغه چینی مناسب است.
در حال حاضر صنعت ساختمان در ایران به مقدار وسیعی از آجرهای فشاری استفاده می‌نمایند. و این آجرها اغلب با دست قالب زده و در کوره های محلی پخته می‌شوند لذا ابعاد آنها با توجه به تجارب زیادی که در طی زمان‌های طولانی به دست آمده در حد ۵/۵×۱۰×۲۲ تثبیت شده است. موقعیت آجر فشاری در ایران صنعت آجر ماشینی را مجبور کرده که ابعاد آجر ماشینی نزدیک ابعاد آجر فشاری باشد و به همین علت آجرهای ماشینی فعلی در ایران دارای ابعاد ۵/۵×۱۰×۲۲ است. هر گونه تغییر اساسی در ابعاد آجرهای ماشینی منوط به تجدید نظر در ابعاد آجر فشاری است لذا مادامی که آجر فشاری نقش اساسی خود را در صنعت ساختمان خفظ نماید ابعاد آجر ماشینی تابع ابعاد آجر فشاری خواهد بود.
آجر ماشینی
آجر ماشینی یا آجر سوراخدار که بر روی سطح بزرگتر آن ۸ یا ۱۰ سوراخ به قطر ۱/۵ تا ۲ سانتیمتر وجود دارد. این آجرها در بازار ایران به آجرهای هشت یا ده سوراخه ماشینی معروف است. در استاندارد شماره ۷ مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران این سوراخ‌ها باید تمام ضخامت آجر را طی نموده و سطح مقطع مجموع سوراخ‌ها نباید بیشتر از ۲۵ درصد سطح بزرگتر آجر باشد. همچنین فاصله سوراخ‌ها از لبه آجر و همچنین فاصله سوراخ‌ها از یکدیگر در هر بعد آجر نباید کمتر از ۳۰ درصد طول همان بعد باشد. علت وجود این سوراخ‌ها این است که، در هنگام دیوارچینی ملات به طور عمودی نیز در آجر نفوذ کرده و باعث استحکام بیشتر دیوار شود. در ساخت دیوارهای حمال به دلیل اینکه میتوان به وسیله سوراخهای موجود در سطح آجر آنرا با میلگرد، مسلح کرد از این نوع آجر استفاده میشود. دیوار آجری مسلح برای مقابله با نیروی زلزله ساخته میشود.
جنس این نوع آجرها نسبت به آجرهای فشاری بسیار ترد و شکننده بوده و خاصیت مکندگی آن نسبت به آجر فشاری کمتر است. این آجرها به علت ترد بودن قابل تیشه‌داری نیستند و همچنین به‌دلیل اینکه خاصیت مکندگی زیادی ندارند و نمی‌توانند به خوبی به ملات بچسبند در طاق ضربی استفاده نمی‌شوند. ابعاد این نوع آجر ۵/۵×۱۱×۲۲ سانتیمتر است. اضلاع این نوع آجر گونیاتر بوده و دارای سطوح صافتری نسبت به آجرهای فشاری هستند.
آجر سفالی
این دسته از آجرها از نظر ساخت، شکل، رنگ و مشخصات فنی در نهایت دقت تهیه می‌شوند و بسته به شکل آنها در نقاط مختلف ساختمان استفاده می‌شوند. به علت جذب کم آب در آجرهای سفالی، به منظور چسبندگی مناسب با ملات، انواع سوراخدار آنها را مورد استفاده قرار می‌دهند. از دیگر خواص آنها سبکی است که باعث بالا رفتن سرعت اجرا میشود. در عمل به آجرهای سفالی بلوک سفالی نیز گفته میشود. بلوک‌های سفالی خود به دو دسته دیواری و سقفی تقسیم می‌شوند. بلوک های سفالی معمولاً دارای پاشنه‌ای به اندازه ۴ یا ۵ سانتیمتر هستند که با استفاده از این پاشنه‌ها میتوان به راحتی آنها را مابین تیرچه های پیش ساخته قرار داد. بلوک‌های سفالی دیواری دارای ضخامت ۸، ۱۰، ۱۲، ۱۵، ۲۰ و ۲۵ هستند. البته برخی از کارخانه ها ابعاد مخصوص به خود را داشته و همه ابعاد ذکر شده را تولید نمی‌کنند. بلوک‌های سفالی دیواری، معمولاً دارای عرض و طول ۲۰ سانتیمتری هستند.
آجر لعابی
آجر لعابی و هنر لعاب کاری از دیرباز در معماری ایرانی متداول بوده است. از مزایای لعاب افزایش مقاومت در برابر عوامل فرسایشی و هوازدگی است، بافت صاف و صیقلی آن مانع از نفوذ آب به درون آجر میشود و در نتیجه آجر در برابر عوامل شیمیایی پایدارتر میشود.
زمان لعاب کاری آجرها معمولاً در انتهای مرحله‌ی خشک کردن است. بدین صورت است که پوششی از ترکیب مواد معدنی روی یک یا چند سطح آجر پاشیده میشود. لعاب حل و در یک دمای مشخص در آجر نفوذ می‌کند. پس از پختن، حاصل کار یک پوشش صیقلی است. انتخاب مواد اولیه در تولید آجر لعاب‌دار اهمیت زیادی دارد. درصورت به صورت مناسب انتخاب نشود و ضریب انبساط و انقباض آن با آجر متفاوت باشد، لعاب ساخته شده با آن به سرعت ترک بر می‌دارد.
آجر نسوز
مواد اولیه و روند تولید آجر نسوز برحسب محل مصرف، حرارت کوره، محیط شیمیایی، فشار، سایش و تغییرات درجه دما متغیر است و با حداقل مواد گداز آور تهیه میشود. در واقع از انواع خاک‌های نسوز تهیه میشود. برای آشنایی بیشتر با این نوع آجرها به نوشته آجر نسوز مراجعه نمایید.
آجر نسوز نما فقط برای نمای خارجی ساختمان نیست، بلکه در فضاهای داخلی و مرطوب مانند حمام و آشپزخانه و حتی کف نیز قابل استفاده است.
آجر ماسه آهکی
پایه مواد تشکیل دهنده‌ی آنها از سیلیکات کلسیم است. این نوع آجر ساخته شده از ترکیب آهک و ماسه سیلیسی است و در شرایط فشار و بخار شکل می‌گیرند. این آجرها نباید در محیط‌های اسیدی یا نمک‌های قوی قرار بگیرند. در هنگام خشک شدن منقبض می‌شوند و به علت جذب آب بیشتر نسبت به سایر آجرها در پی سازی و کرسی چینی توصیه نمی‌شود.
آجر جوش
آجر ج.ش را با خاکی که در گرمای بیش از هزار درجه خمیری نشود می‌پزند و آن را بیشتر در کوره نگه می‌دارند تا دانه‌های خاک کمی عرق کرده و به هم بچسبند و آجر یک تکه شود. برای آنکه آجر کم عرق کند، به آن گداز آور می‌زنند، که معمولاً اکسید آهن است. اکسید آهن گذشته از اینکه گدازآور است، رنگ آجر جوشی را سرخ تا سیاه می‌کند. رنگ بهی آجر جوش از کم بودن اکسید آهن و فراوانی آهک و باز‌ها در آن است. این آجر باید سخت باشد، لاشه نشود، ترد نباشد، ترک نداشته باشد، در برابر ضربه پایداری کند و لب پر نشود، کم ساییده شود، زبر باشد، و جای ساییده شده آن نیز زبر بماند، سطح شکسته شده آن شیشه‌ای نبوده، دانه‌دانه و پر باشد، در برابر یخبندان و مواد شیمیایی پایدار باشد. تاب فشاری آجر جوش نباید از ۳۵N/mm2 کمتر باشد. حداکثر درصد جذب آب آجر جوشی ساختمانی ۶٪ و آجر جوشی فرش کف ۴% است. وزن ویژه آجر جوش باید بیش از ۱۹۰۰ کیلوگرم در متر مکعب باشد. آجر جوشی که به کار فرش کردن کف سواره رو و پیاده‌رو می‌رود، باید تاب ضربه پذیری بالایی داشته باشد. خیلی کم ساییده شود، زبر بوده و پس از سایش زبر بماند. آجر جوش برای پوشش دیواره تونل‌ها و گنداب روها نیز به کار می‌رود.
انواع آجرها از نظر نوع مصرف
آجر معمولی :
آجرهائی هستند که برای کارهای عمومی ساختمان مناسب هستند و به روش دستی یا ماشینی تولید می شوند.
آجرنما :
بطریق خاصی ساخته می شود تا هنگام مصرف بدون نیاز به اندودکاری یا روکش های دیگر خود، دارای ظاهر مناسبی باشد، این نوع آجر هم می تواند به روش دستی (قزاقی) یا ماشینی تولید شود.
آجر مهندسی مرغوب :
این آجر دارای جسمی متراکم، پر قدرت و نیمه شیشه ای است و عمدتاً در سازه هایی با قدرت تحمل بار زیاد بکار برده می شود. این آجر منحصراً به روش ماشینی تولید می شود.
انواع آجرها از نظر کیفیت
آجر با کیفیت مناسب برای مصارف داخلی (توکار)
این آجر برای مصارف معمولی در داخل ساختمان بکار می رود.
آجر با کیفیت معمولی:
این نوع آجرها دارای دوامی کمتر از آجرهای با کیفیت ویژه ولیکن معمولاً در نماهای خارجی ساختمان دوام کافی را خواهد داشت.
آجر با کیفیت ویژه :
این نوع آجر در شرایط سخت و ویژه کاربرد دارد. مناطقی که از آب اشباع شده یا یخ زدگی ممکن است رخ دهد نظیر دیوارهای حائل، کانال های فاضلاب، فرش
پیاده روها و …
انواع آجرها از نظر شکل
آجر توپر
که در آن حجم سوراخ ها از ۲۵ درصد حجم آجر (یا در حالت آجرهای پرسی، حجم فرورفتگی از ۲۰ درصد آجر) تجاوز نمی‌کند. در این نوع آجر، سوراخ ها کاملاً یا از
میان آجر عبور می‌کنند.
آجر سوراخ دار
آجری است که در آن حجم سوراخ هائیکه از میان آجر می گذرد، از ۲۵ درصد حجم آجر بیشتر باشد.
آجر توخالی
آجری است که در آن حجم سوراخ هائیکه از میان آجر عبور می کنند از ۲۵ درصد حجم آن بیشتر است و هیچگونه محدودیتی در ابعاد سوراخ ها وجود ندارد.
آجر متخلخل
در این آجر حجم منافذ (سوراخ های بسته شده در یک انتها) بیش از ۲۰ درصد حجم آجر است.
نکته مورد توجه این است که آجرهای متخلخل معمولاً با روش های پرسی تولید می‌شوند و آجرهای سوراخ دار و توخالی با استفاده از روش دکسترودر (برون رونده) ساخته می‌شوند.
آجر با شکل مخصوص
آجری است که دارای شکل هندسی بغیر از مکعب مستطیل معمولی است.
انواع آجر از لحاظ رنگ
اگر از آجر در نماچینی استفاده شود، رنگ آن اهمیت پیدا می‌کند. برای استفاده در نماچینی، آجرهایی به رنگ‌های زرد کمرنگ که به آن آجر سفید می‌گویند و زرد پررنگ که به آن آجر بهی می‌گویند و همچنین آجرهایی به رنگ قرمز روشن یا قرمز سیر در بازار وجود دارند. در حدود سالهای ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۰ یک نوع آجر ابلق به رنگ‌های قرمز و زرد بنام آجر بهمنی به بازار عرضه می‌شد که بوسیله کوره آجرپزی به همین نام تهیه می‌شد.
ضخامت آجرهای مورد استفاده در نما ممکن است ۴،۳ یا ۵ سانتیمتر باشد ولی دو بعد دیگر این آجرها مانند آجرهای فشاری یا ماشینی است.
علت رنگی بودن این آجرها مربوط به طریقه چیدن آجر در کوره و نحوه آتش دادن به آن است. کنترل سطوحی که با آتش در تماس مستقیم است نیز در رنگ آجر موثر است. از طرفی رنگ آجر مربوط به اکسید فلزاتی مانند اکسیدهای مختلف آهن است که در مواد اولیه آجر وجود دارد. برای تهیه مصالح اولیه و همچنین مراحل خشت‌زنی و خشت‌خشک‌کنی آجرهای رنگی، دقت و هزینه بیشتری به عمل می‌آید. به همین دلیل این آجرها گران تر از دیگر انواع آن هستند.
آجرهای قدیمی
این نوع آجرها در قطعات بزرگ تولید می‌شده‌اند و علی رغم تهیه به روش دستی از کیفیت مناسبی برخوردار بوده‌اند.
- آجر نظامی: این نوع آجر به اندازه ی چهار آجر معمولی (۵×۵۰×۵۰) بوده‌اند و همانطوری که از اسم آنها مشخص است، در کف سالن‌های سرباز خانه‌ها در گذشته استفاده می‌شده است.
- آجر ختایی: با ابعاد ۵×۲۵×۲۵ در ساختمان‌های قدیمی در فرش کف حیاط و … کاربرد داشته است.
- آجر تخت (چهارگوش ایرانی): بزرگتر از آجر نظامی است که بطور عمده برای فرش کردن کف بکار برده شده است.
- آجر شکری: آجر پخته که به دلیل استفاده فراوان در آب انبارها به آن آب انباری نیز می‌گفتند. این آجر کاملا پخته و رنگش شیر و شکری است.
انواع آجر تزئینی
آجر واکوب و آبمال
برای ساختن آجرهای صاف جهت کار در نما، خشت بیرون آمده از قالب را با ابزاری چوبی مانند ماله، واکوب می‌کردند سپس با دستی آغشته به آب رویهٔ آن را صاف می‌کردند. آجر ریشه دار نوعی آجر واکوب است. نمونه قدیمی این شیوه، در آجرهای نمای گنبد قابوس دیده میشود.
آجر پیش بر
با توجه به طرح و نقشه تهیه شده و در اندازه‌های مشخص، در محل نزدیک به کار، خشت نیمه خشک را با سیم یا چاقو به شکل مورد نظر برش داده و بعد از خشک شدن کامل، به کوره می‌بردند. آجرهای پیش بر از نظر سطح در دو نوع ساده و نقش دار هستند. این آجرها در دو دسته آجر و آجر سفال تهیه می‌شوند.
آجر مهری
آجر مهری آجری است که روی آن نقش برجسته یا فرو رفته‌ای ایجاد شده است. نقش اندازی روی آجر چه به صورت برجسته و چه فرورفته عمدتاً به کمک قالب انجام می‌شده است. آجرهای سفال نقش دار، از قرن چهارم در آثار سیراف دیده شده است. این آجرها از نظر شکل متنوع بوده و به صورت‌های لوزی، بادامی، ستاره‌ای شکل و چلیپا ساخته می‌شوند. از مسجد جامع گناباد در دوران سلجوقی، آجرهای نقش برجسته و مشبک با نقش‌های هندسی در شکل‌های مربع و مستطیل بدست آمده است. در رصدخانه مراغه نیز دو قطعه آجر مستطیل شکل با طرح گیاهی در مایه اسلیمی به دست آمده است. این دو قطعه در کنار هم طرح یک قوس محراب گونه را می‌سازند. تا پیش از پیدا شدن این مورد، نقش برجسته در هنر آجرسازی ایران نا شناخته است و تمامی نقش‌ها به صورت فرورفته است.
آجر تراش
در ایران قطعه‌های گوناگون پاره آجر از کوچکترین اندازه تا بزرگترین اندازه که نزدیک به یک آجر کامل است، کاربرد فراوان داشته است. آجرتراشان در پای کار، قطعه‌های گوناگون پاره آجر را با تیشه آماده می‌کردند. این کار از دوران سلجوقی آغاز شده و در دوره صفویه به تکامل رسیده است. در گذشته، کار تراش آجر بر روی آجرهای چهارگوش صورت می‌گرفت؛ ولی از زمان استفاده از آجرهای مستطیل قزاقی، به طور عمده کار تراش بر روی آجرهای قزاقی انجام می‌گیرد و کمتر نمونه‌ای از کاربرد آجرهای چهار گوش تراش، دیده شده است.
آجرهای تزئینی قالبی و تراش
این گونه آجرها که در اندازه‌ها و شکل‌های مختلف هندسی و غیر هندسی به کار رفته‌اند، خاص دوران قاجار هستند. این آجرها در در نما و بخش‌های مختلف چون پایه ستون‌ها، سر ستون‌ها، حاشیه‌ها و … کاربرد داشته‌اند. این آجرها هم به صورت نقش دار و هم به صورت بدون نقش تهیه شده‌اند. در دوران قاجار این آجرها را با واکوب کردن در قالب، با شکل‌های مختلف می‌ساختند و سپس زائده‌های آن را با تیشه داری به گونهٔ آجر تراش حذف می‌کردند. گونه‌های مختلفی از این آجرها وجود داشته که هریک با توجه به طرح بنا در محل معینی به کاربرده شده است.
آجر آبساب
آجر آبساب آجری است که پس از تراش آن در آب می‌خیسانند و کناره آن را به وسیلهٔ ماسهٔ بادی یا گَرد آجر و … می‌سابیدند. این روش به نما جلوه می‌دهد ولی توان آجر را از بین می‌برد. رونق این شیوه بیشتر مربوط به دوران صفویه به بعد است. نمونهٔ این نوع آجرها در گنبد سلطانیه استفاده شده است.
منبع : omransoft.ir
